O χρόνος που έχουμε για να σταματήσουμε την κλιματική αλλαγή δεν είναι πολύς, στο χέρι μας είναι να αλλάξουμε ρότα
Γιος Ελλήνων μεταναστών, γεννήθηκε στο Κονέκτικατ. Ο πατέρας του ήταν ζωγράφος και εργαζόταν σε διαφημιστικές εταιρείες. Επέστρεψαν στην Ελλάδα όταν ήταν εννέα ετών. Πήρε δίπλωμα Χημικού Μηχανικού από το Μετσόβιο Πολυτεχνείο και στη συνέχεια μάστερ στο Πανεπιστήμιο του Μαϊάμι. Εκανε διδακτορικό για τις επιπτώσεις των αερολυμάτων στο κλίμα στο φημισμένο Caltech και ξεκίνησε την ακαδημαϊκή του καριέρα στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Τζόρτζια, όπου έμεινε δεκαπέντε χρόνια. Τι έμαθε από τη «θητεία» του στις ΗΠΑ; «Η Αμερική σου δίνει φτερά», λέει ο Αθανάσιος Νένες, καθηγητής στο Πολυτεχνείο της Λωζάννης και κορυφαίος επιστήμονας, διεθνώς, σε θέματα κλιματικής αλλαγής και ατμοσφαιρικής ρύπανσης. «Το σύστημα σε ωθεί να κάνεις όσο πιο πολλά μπορείς. Σε πείθει ότι αν προσπαθήσεις, μπορείς να πετύχεις τα πάντα. Και αν έχεις μια ιδέα, σου προσφέρει το οικοσύστημα να την αναπτύξεις και να την υλοποιήσεις. Και η Ευρώπη προσφέρει ευκαιρίες, οι εξαιρετικές ευκαιρίες όμως είναι για όσους έχουν ήδη εδραιωθεί».
Το αποδεικνύει το πενταετές πρόγραμμα του οποίου ο ίδιος ηγείται. Πρόκειται για το ERC Consolidator Grant PyroTRACH, που χρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Ερευνας και αφορά τις επιπτώσεις του καπνού από τις πυρκαγιές στο κλίμα, στην υγεία του ανθρώπου και στα οικοσυστήματα. Το να εξασφαλίσει ένας ερευνητής το «πράσινο φως» για ένα τόσο ανταγωνιστικό πρόγραμμα θεωρείται από τις σπουδαιότερες διακρίσεις στην Ευρώπη. Παράλληλα, μαζί με τον Σπύρο Πανδή και τη Μαρία Κανακίδου, καθηγητές στα Πανεπιστήμια Πάτρας και Κρήτης, αντίστοιχα, έχουν ιδρύσει κέντρο μελέτης της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και της κλιματικής αλλαγής. Οι πρόσφατες φωτιές «επιβάλλουν» η κουβέντα μας να ξεκινήσει από τις επιπτώσεις του καπνού. «Συνήθως μελετάμε τις πυρκαγιές πολύ κοντά στις πηγές τους. Οσο απομακρυνόμαστε από έναν τόπο όπου είχε ξεσπάσει μια μεγάλη φωτιά, ο αέρας αρχίζει να αραιώνει και τα σωματίδια του καπνού ενώνονται με το υπόβαθρο, με τα σωματίδια που υπάρχουν ούτως ή άλλως στον αέρα, δηλαδή. Το ερώτημα είναι αν ο καπνός αυτός εξακολουθεί να έχει επιπτώσεις –και ποιες– μολονότι είναι αραιωμένος και “γερασμένος”, όπως λέμε», εξηγεί ο καθηγητής Νένες.
– Τι σημαίνει «γερασμένος» αέρας;
– Οτι τα σωματίδια που περιέχει οξειδώνονται όσο παραμένουν στην ατμόσφαιρα. Η έρευνά μας μέχρι τώρα έχει δείξει ότι η τοξικότητα των σωματιδίων του καπνού αυξάνεται πολύ όσο περνάει ο χρόνος. Η οξείδωση τα κάνει πιο τοξικά, δηλαδή. Γι’ αυτό δεν πρέπει να αγνοούμε τις μακροχρόνιες συνέπειές τους.
– Πόσο μακριά μπορεί να έφτασε ο «γερασμένος» καπνός από τις φωτιές στην Αττική και στην Εύβοια;
– Ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες, ένα νέφος καπνού μένει στον αέρα μέχρι και δύο εβδομάδες. Οι αποστάσεις που μπορεί να διανύσει είναι πολύ μεγάλες, συχνά κάνει και τον κύκλο της Γης. Στον δειγματολήπτη που έχουμε εγκαταστήσει στην Κρήτη μετράμε την επιβάρυνση από φωτιές στην ηπειρωτική Ελλάδα, στα Βαλκάνια, μέχρι και στη Ρωσία. Τον χειμώνα εστιάζουμε σε αστικές περιοχές, μελετώντας την επιβάρυνση από τα τζάκια. Τα επίπεδα ρύπανσης από τις δασικές πυρκαγιές και τις καύσεις ξύλων στα τζάκια είναι σχεδόν ίδια. Αυτό που ζήσαμε στη φωτιά της Βαρυμπόμπης, με το σύννεφο πυκνού καπνού που σκέπασε την Αθήνα, το ζούμε συστηματικά τον χειμώνα, χωρίς να το συνειδητοποιούμε. Μάλιστα, όταν ο καπνός εκπέμπεται σε περιοχές όπως η Αττική, όπου υπάρχουν και εκπομπές οξειδίων αζώτου, καθώς και πολύ όζον, οξειδώνεται γρηγορότερα (σε μια νύχτα) και γίνεται περισσότερο επιβλαβής. Πολλά χειμωνιάτικα πρωινά, οι Αθηναίοι που ξεκινούν για τη δουλειά τους εισπνέουν τοξικά σωματίδια από τα τζάκια που έκαιγαν τις νυχτερινές ώρες.
– Πώς θα είναι ο χειμώνας στην Αττική και στην Εύβοια, κρίνοντας από την έκταση των καμένων περιοχών;
– Οταν καίγεται ένα δάσος, το κλίμα αναπόφευκτα αλλάζει. Τα δένδρα συγκρατούν υγρασία, αν καούν χάνεται η δροσιά που μας εξασφαλίζουν. Το καμένο έδαφος γίνεται σκούρο, απορροφά περισσότερη ηλιακή ακτινοβολία και ζεσταίνεται πιο πολύ. Οι συνθήκες γίνονται ανυπόφορες το καλοκαίρι. Αν σε αυτό το «παζλ» προσθέσουμε και τα πλημμυρικά φαινόμενα που προκαλούνται τον χειμώνα λόγω διάβρωσης του εδάφους, καταλαβαίνουμε τα προβλήματα που θα αντιμετωπίσουν τους επόμενους μήνες/χρόνια και η Αττική και η Εύβοια, αν δεν ληφθούν άμεσα μέτρα.
– Oι απανωτοί φετινοί καύσωνες στη χώρα μας σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή;
– Σε μεγάλο βαθμό. Είναι πλέον αποδεδειγμένο πως η συχνότητα και η ένταση αυτών των ακραίων φαινομένων έχει αυξηθεί πολύ τις τελευταίες δεκαετίες – και η αύξηση κατά κύριο λόγο οφείλεται στη θέρμανση που έχει προκληθεί από τις εκπομπές των θερμοκηπικών αερίων.
– Πώς γνωρίζουμε ποια ήταν τα επίπεδα της θερμοκρασίας του πλανήτη και των αερίων του θερμοκηπίου στο παρελθόν ώστε να κάνουμε συγκρίσεις με το σήμερα;
– Από το 1850 και μετά, από τις συστηματικές μετρήσεις με θερμόμετρα· από το 1950 και μετά, με δορυφόρους και ραδιοβολήσεις. Για πριν από μερικές χιλιάδες χρόνια μέχρι το 1850, χρησιμοποιούνται δακτύλιοι από τα δένδρα όπως και μετρήσεις ισοτόπων σε παγετώνες. Για ακόμα πιο πίσω (μέχρι και 800.000 πριν) πάλι χρησιμοποιούμε ισότοπα από παγετώνες. Από τους παγετώνες προκύπτει και η χημική σύσταση του αέρα, μια και στον πάγο παγιδεύεται μικρή ποσότητα της «αρχαίας» ατμόσφαιρας που προσφέρεται για ανάλυση.
Το όριο του 1,5 βαθμού Κελσίου που θα κρίνει τον κόσμο μας
«Οι τεράστιες αλλαγές στη χρήση γης (αποψίλωση δασών για αγροτικές και κτηνοτροφικές δραστηριότητες) επηρεάζουν τη δυνατότητα απορρόφησης του διοξειδίου του άνθρακα και επιταχύνουν την ερημοποίηση τεράστιων εκτάσεων», λέει ο Αθανάσιος Νένες. (Φωτ. ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ)
– Πώς επηρεάζει ο άνθρωπος το κλίμα του πλανήτη;
– Πρώτον, με τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα από καύση ορυκτών καυσίμων. Δεύτερον, με τις εκπομπές άλλων θερμοκηπικών αερίων, όπως μεθάνιο από την κτηνοτροφία και τις χωματερές και υποξείδιο του αζώτου από τις αγροτικές δραστηριότητες και τη χρήση λιπασμάτων. Επίσης, οι τεράστιες αλλαγές στη χρήση γης (αποψίλωση δασών για αγροτικές και κτηνοτροφικές δραστηριότητες) επηρεάζουν τη δυνατότητα απορρόφησης του διοξειδίου του άνθρακα και επιταχύνουν την ερημοποίηση τεράστιων εκτάσεων.
– Για την κλιματική αλλαγή αποκλειστικά υπεύθυνες είναι οι ανθρώπινες δραστηριότητες;
– Υπάρχουν και άλλοι παράγοντες, όπως οι αυξομειώσεις στην ένταση του ήλιου, οι περιοδικές αλλαγές στην τροχιά της Γης γύρω από τον Ηλιο, οι ηφαιστειακές εκρήξεις. Ολοι αυτοί οι παράγοντες όμως (και άλλοι) συνδυαστικά δεν μπορούν να εξηγήσουν τις αλλαγές που έχουμε δει στο κλίμα.
– Γιατί η αύξηση της θερμοκρασίας δεν πρέπει να ξεπεράσει τον 1,5 βαθμό Κελσίου;
– Γιατί μέχρι τον 1,5 βαθμό οι αλλαγές θεωρούνται «ανεκτές». Η διαφορά του μισού βαθμού, που ίσως σε κάποιους φαίνεται μικρή, έχει μεγάλη σημασία, καθώς θα οδηγήσει σε μια σειρά φαινομένων. Οι πιθανότητες για καύσωνες και ακραία φαινόμενα θα αυξηθούν κατά 3-4 φορές και τα οικοσυστήματα θα έχουν τεράστιες απώλειες λόγω του θερμικού (και άλλων μορφών) στρες. Οι πυρκαγιές επίσης θα αυξηθούν σε ένταση και συχνότητα, ήδη σε ποσοστό 80% οφείλονται στην κλιματική αλλαγή. Η στάθμη της θάλασσας θα ανέβει από 0,6 έως 0,8 μ. και πάρα πολλές παράκτιες περιοχές και αστικά κέντρα θα αντιμετωπίζουν συστηματικά πλημμύρες. Η Αρκτική θερμαίνεται με γοργούς ρυθμούς. Το λιώσιμο των πάγων στους πόλους θα έχει καταστροφικές συνέπειες. Στις ΗΠΑ σε λίγες δεκαετίες η θάλασσα πιθανώς να σκεπάσει ένα κομμάτι της πολιτείας της Φλόριντα.
– Είναι εφικτός ο περιορισμός της υπερθέρμανσης του πλανήτη στον 1,5 βαθμό Κελσίου; Και πώς;
– Απαιτεί έναν συνδυασμό μέτρων που περιλαμβάνει αλλαγές τόσο στην παραγωγή ενέργειας (χρήση όλων των ανανεώσιμων πηγών και εγκατάλειψη των ορυκτών καυσίμων) όσο και σε προσωπικό επίπεδο: ουσιαστικές αλλαγές στις συνήθειές μας (μείωση των άσκοπων μετακινήσεων, αλλαγές στη διατροφή μας, εξοικονόμηση ενέργειας).
Οι αρνητές
– Για την Ελλάδα –και τη Μεσόγειο– ποιες είναι οι προβλέψεις;
– Αύξηση της συχνότητας των καυσώνων και άλλων ακραίων φαινομένων, των πυρκαγιών και της ερημοποίησης. Οσο αυξάνεται η θερμοκρασία, το κλίμα αποσταθεροποιείται και υπάρχουν έντονες διακυμάνσεις. Αυτές οι διακυμάνσεις, δηλαδή τα ακραία φαινόμενα, θα αποτελούν τη νέα κανονικότητα.
– Στους αρνητές της κλιματικής αλλαγής τι λέτε;
– Μερικοί δεν θα πειστούν ποτέ – ό,τι κι αν πούμε. Το ίδιο συμβαίνει και με την πανδημία: μπροστά τους είναι και το πρόβλημα, και η λύση, αλλά δεν θέλουν να τα δουν. Υπάρχει, όμως, ανάμεσα στους αρνητές και ένα ποσοστό που αμφιταλαντεύεται, γιατί δεν γνωρίζουν τη σοβαρότητα της κατάστασης. Αυτή είναι η πρόκληση: να τους πείσουμε ότι ο χρόνος που έχουμε δεν είναι πολύς και ότι στο χέρι μας είναι να αλλάξουμε ρότα, με ουσιαστικές αλλαγές. Ξέρετε τι δεν καταλαβαίνουν πολλοί συμπολίτες μας; Οτι ο πλανήτης έχει περάσει απίστευτα δεινά: έχει υποστεί πολύ υψηλές θερμοκρασίες λόγω των εκρήξεων ηφαιστείων, έχει περάσει περιόδους που καλυπτόταν με πάγο πάχους χιλιομέτρων. Μορφές ζωής επιβίωσαν τότε, σε τόσο ακραίες συνθήκες, και θα επιβιώσουν και στο μέλλον. Ο άνθρωπος όμως; Ο πολιτισμός μας; Στο χέρι και στις δυνατότητές μας είναι η λύση.
Η συνάντηση
Λίγες ημέρες πριν αναχωρήσει με την οικογένειά του για την Ελβετία (έχει έναν 11χρονο γιο και μια 9χρονη κόρη) με υποδέχτηκε στο πατρικό του στο Χαλάνδρι. Η γλυκύτατη μητέρα του μας σέρβιρε καφέ κι ένα σωρό καλούδια και, εκτός από τα επιστημονικά θέματα, είχαμε την ευκαιρία να μιλήσουμε για το άλλο πάθος του, τη μουσική. Ο καθηγητής Νένες έχει δίπλωμα στο πιάνο. Τι προσφέρει ο πιανίστας στον επιστήμονα; «Για να σπουδάσεις πιάνο και να φτάσεις στο επίπεδο που έφτασα, χρειάζεσαι πειθαρχία. Εμαθα, λοιπόν, να βάζω στόχους και να έχω υπομονή μέχρι να τους πετύχω. Επίσης, η επαφή με την τέχνη ενισχύει τη δημιουργικότητα. Πολλές φορές, όταν παίζω πιάνο, μου έρχονται ιδέες για τη δουλειά μου, ασυναίσθητα, χωρίς να σκέφτομαι κάτι συγκεκριμένο εκείνη τη στιγμή…».